★ Manilius, Marcus [I secolo]. M. Manili// Astronomicon// a Iosepho Scaligero// ex Vetusto Codice Gemblacensi in//finitis mendis repurgatum.// Eivsdem// Iosephi Scaligeri// Notae,// Quibus auctoris prisca astrologia explicatur, castigatio//num caussae redduntur, portentosa transpositiones// in eo auctore antiquitus commissae indicantur. Ex Officina Plantiniana,// Apvd Christophorum Raphelengivm,// Academiae Lugduno Bataue [Leiden], Typographum.// MDC (1600).// Cum Priuilegiis. [In Sss4 verso: Lvgd. Batavorvm Excvdebat// Christophorvs Raphelengivs//Academiae Typographvs,// Expensis Ioannis Commelini.// Anno MDC].
In 4° (18.9 cm), (-δ4 A-R4; ✳-✳✳4 ✳✳✳2 a-z4 Aa-Zz4 Aaa-Sss4, cc. [16], pp. 131 [1], cc. [2]; cc. [10], pp. 510, cc. [1]. 14 tra oroscopi e diagrammi astrologici e altre figure nel commento di Scaliger. Vignetta al frontespizio (una mano usa un compasso). Il secondo frontespizio ha gli stessi dati editoriali e la stessa data del primo, sopra riprodotto. Errata in Sss3 verso.
Quinta edizione con il commento di Joseph Scaliger.
Celeberrimo poema di Manilius che ha meritatamente avuto innumerevoli edizioni (Nelle sole biblioteche inglesi online vi sono ben 158 esemplari di almeno un’ottantina di edizioni). Descrivo questa tarda edizione prima di altre più risalenti, che pure ho visto (vedi infra), perché essa è generalmente considerata di notevole pregio editoriale.
E’ interessante notare che al verso 258 del Liber Secundus Manilius ignora il segno della Libra (Bilancia) qualificandola come le Chele dello Scorpione. La forma poetica con cui è scritta rende l’opera evidentemente poco tecnica, ma sono presenti temi (quali l’accoppiamento tra i Segni e le parti del corpo: Liber Secundus) che hanno reso celebre l’Autore. Dal punto di vista filosofico, il principio cui Manilius si ispira è quello deterministico: ogni cosa è sottoposta a una legge precisa; tempo ed eventi sono (già) scanditi. È affascinante infine la leggenda che Manilius racconta sull’origine della Via Lattea, risalente a tempi remoti: anticamente essa si sarebbe formata a causa di un evento catastrofico, che avrebbe provocato la precessione degli equinozi. Il tema dello sconvolgimento del cielo e della Via Lattea, come via di fuga del Sole su un carro in mezzo agli incendi, è presente anche nel Timeo di Platone e nei miti precolombiani.
Dopo le prime 168 pagine ha inizio il minuzioso commento di Joseph Justus Scaliger (Castigationes Et Notae In M. Manili Astronomicon). Nella prefazione Scaliger (1540-1609), grande filologo francese, si interroga sulla effettiva identità di Manilius, che egli ha cercato di ricavare dai classici. Si domanda comunque perché Ovidio, più o meno contemporaneo, non parli mai di Manilius. Scrive ancora Scaliger di aver redatto i suoi voluminosi commenti sia sulla base del testo di Lorenzo Buonincontri, sia sulla base dell’esemplare Gemlacense: tra i due testi vi sono in effetti, rilevati da Scaliger, differenze non soltanto formali, tanto da far concludere all’Autore che Buonincontri sia intervenuto anche sostanzialmente sul testo. Ciò risulterebbe, per esempio, dall’uso di un sistema di domificazione che non poteva essere noto a Manilius.
Esemplari (dell’edizione descritta): Bibl. comunale Ariostea, Ferrara; Bibl. civica Giovanni Canna, Casale Monferrato; Bibl. comunale Archiginnasio, Bologna; Bibl. Naz. Centr., Firenze; Bibl. Dipartimento scienze dell’antichità, Università degli studi, Milano; Bibl. Centr. regione siciliana, Palermo; Bibl. seminario maggiore, Padova; Osservatorio astronomico, Roma; Bibl. Naz. Centr. Vittorio Emanuele II, Roma; Bibl. dipartimento di matematica, Univ. degli studi La Sapienza, Roma; Bibl. Querini Stampalia, Venezia; Bibl. civica Bertoliana, Vicenza; Glasgow University; Cambridge University; King’s College London Library; Queen’s University Library; National Art Library Victoria & Albert Museum, London; Newcastle University; British Library; Middle Temple Library, London; University College London; Durham University; Wellcome Library; National Library of Scotland; National Library of Wales; Balliol College Library, Oxford; Christ Church Library, Oxford (2); Magdalen College Old Library, Oxford; Aberdeen University; BNF (5); Centre d’études supérieures de la Renaissance, Tours; Bibl. municipale à vocation régional, l’Alcazar, Marseille; Médiathèque François Mitterrand, Poitiers; Médiathèque de la communauté d’agglomération, Niort (2); Médiathèque municipale, Bayeux; Bibl. municipale Rouen (2); Universiteit van Amsterdam; Universiteit Leiden; Tresoar Library, Leeuwarden; Boerhaave Museum; Kungl. Biblioteket Stockholm; Bibl. for humaniora og samfunnsvitenskap, Oslo; Universitäts und Stadtbibliothek, Hauptabteilung, Köln; Landesbibliothekszentrum Rheinland-Pfalz, Pfälzische Landesbibliothek, Speyer; Niedersächsische Staats und Universitätsbibliothek, Göttingen; Universitäts und Landesbibliothek Sachsen Anhalt, Halle; Universitätsbibliothek, Kiel; Universität Hamburg; Universitätsbibliothek Rostock; Herzogin Anna Amalia Bibliothek, Weimar; Staatsbibliothek Berlin (2); Bibl. Nacional Madrid (2); Bibl. Publica del Estado, Còrdoba; Bibl. Historica Universidad, Valencia; University of California, Berkeley; University of California, Bancroft; Louisiana State University; University of Michigan; University of Chicago; University of Illinois; University of Missouri; University of Oklahoma; University of Virginia; University of Texas, Austin; New York Public Library Research; University of North Carolina, Chapel Hill; Amherst College, Pomona, Virginia; Darthmouth College, Hanover, New Hampshire; US Naval Observatory, Washington; University of Washington; California State Sutro Library; Brown University, Providence, Rhode Island; Princeton University; Brigham Young University Library, Utah; State University of New York, Binghamton Library; University of Otago Library, New Zealand; Unisa, Muckleneuk Main Cam, Pretoria, Sudafrica.
Bibliografia: CATAF; Caillet III 7076; Adams M 365; Gardner 767; Houzeau-Lancaster 1037.
Prima edizione con tale commento: 1578, A Paris, chez Mamert Patisson, in 8°, cc. [6] [68] [4], pp. 292, cc. [6], citata da Houzeau-Lancaster 1037; Grassi p. 434.
Editio princeps:
★ potrebbe essere l’edizione senza data, ma cui sono attribuite le date del 1473 o del 1474, di [72] carte, in 4°, senza segnatura [ma a-f12], con 30-31 righe per pagina. 5 capilettera a sfondo nero. A carta 72 verso: Ex officina Ioannis de Regiomo[n]te// habitantis in Nuremberga oppido// Germanie celebratissimo. Incipit a carta 1 recto: M. Manilii// Astronomicom// Primvs// […]. Esemplari (non esaustivamente): Bibl. Naz. Universitaria Torino; Bibl. Naz. Marciana Venezia; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli; Bibl. Durazzo Genova; Bibl. Laurenziana Firenze; Bibl. Palatina Parma; Bibl. Accademia dei Lincei e Corsiniana; Bibl. Vallicelliana Roma; Bibl. Museo Civico Correr, Venezia; Österreichische Nationalbibliothek Wien; British Library; Queen’s College Library, Oxford; Manchester University; Royal Observatory Edinburgh; Bayerische Staatsbibliothek München; Staatsbibliothek Bamberg; Staatsbibliothek Berlin; Ratschulbibliothek Lünenburg; Zentralbibliothek Zürich; Bibl. Nationale et Universitaire Strasbourg; Universidad de Salamanca; Harvard University, Houghton Library; Henry Huntington Art Collections and Botanical Gardens, San Mario, California; Tokyo Keio University Library. Bibliografia relativa: Riccardi I 2 91; Houzeau-Lancaster 1037; Hain-Copinger 10703; Klebs 661.1; GW M20630; Gardner 766; Grassi p. 433; Zinner n. 28;
ovvero, se non sono corrette le date ipotizzate per l’edizione predetta, quella del 20 marzo 1474 [al verso della carta [88]: Finis// Bononiae impressvm per me Vgonem// Rvgerivm et Doninum Bertochvm// Anno Domini M.CCCCLXXIIII. Die Vigesi//ma Martii Laud Deo Amen], con l’incipit a carta 2 recto Marci Manlii poetae clarissimi as//tronomicon ad Caesarem Avgvst//vm liber primus [-quintus], in 4°, 28 cm, cc. [1 bianca] [87], senza segnatura (ma [a10 b-c8 d4 e-h10 [ ]8 i-k8 l6]), con 35 righe per pagina. Le carte 1 e 30 sono bianche. Questa edizione è posseduta dalle seguenti biblioteche: Bibl. Apostolica Vaticana; Bibl. Laurenziana Firenze; Bibl. Riccardiana Firenze; Bibl. Civica Trivulziana Milano; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli; Bibl. Capitolare Padova; Bibl. Accademia dei Lincei e Corsiniana; Bibl. Naz. Marciana, Venezia; Bibl. Universitaria Bologna; National Library of Wales; Royal Observatory, Edinburgh; Queen’s College Library, Oxford; British Library (esemplare con cc. [86]); Manchester University; Trinity College of London; Bodleian Library, Oxford; BNF (4 esemplari); Bibl. Interuniversitaire Sainte Geneviève, Paris; Det Kongelige Bibliotek; Österreichische Nationalbibliothek Wien; Yale University. Conviene al riguardo riprodurre quanto si legge nella scheda online della Bodleian Library, Oxford: “The priority of this edition over that printed by Joannes Regiomontanus at Nuremberg is uncertain, particularly since the date "20 March" is itself called into question by the fact that at least 2 copies are known in which the text on leaf [2]v of this printer's edition of Valerius Flaccus, which is dated 7 May 1474, appears on the verso of h8 of Manilius, which should be blank, having been used as furniture and accidentally inked”. Bibliografia relativa: Riccardi I 2 92; Gardner 766; GW M20624; Klebs 661.2; Hain 10707; Reichling V 186; Houzeau-Lancaster 1037; Grassi p. 433.
Altre edizioni (tra le numerosissime e dunque non esaustivamente):
[1475-6], Neapuli, per Iodocum Hoenstein, in 4°, senza segnatura (ma a-k8), cc. [80], 28 righe per pagina. Esemplari (non esaustivamente): British Library; Royal Observatory, Edinburgh; Cambridge University; Bodleian Library, Oxford; Manchester University; BNF; Staatsbibliothek Berlin; Bibl. Prov. Chieti; Bibl. Universitaria Alessandrina, Roma; Bibl. Casanatense Roma; Bibl. Accademia dei Lincei e Corsiniana, Roma; Bibl. Apostolica Vaticana; Bibl. Laurenziana Firenze; Bibl. Nazionale Marciana, Venezia; Bibl. Civica Trivulziana, Milano; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli (2); Bibl. Capitular y Colombina, Sevilla, Bibl. Universidad de Valladolid. Bibliografia relativa: Riccardi I 2 91; GW M20628; Gardner 766; Houzeau-Lancaster 1037; Klebs 661.3; Reichling III 100 n. 10704; Grassi p. 433;
★ 26 ottobre 1484 [al recto dell’ultima carta, bianco il verso: Laurentij. Bonincontri. Miniatensis. Jn. L. Manilium. Comentum. Rome impressum. An//no domini. Millesimoquadrigente-simooctuagesimoquarto. Sedente. Innocentio octauo. Pon//tefice maximo. Anno eius. Primo. Die uero vigesimasexta. Mensis Octobris. Finit feliciter] carta 2 recto: Laurentij Bonincontrij Miniatensis ad Reuerendissimum in christo patrem & dominum// Dominum Raphaelem Rearium II. Sancti Georgii in velabro Diaconum Cardinale[m]// ac Romane apostolice sedis Camerarium Jn . L. Manilium Commentum incipit feliciter. Roma, a cura di Lorenzo Bonincontri, in folio, [ma A10 B-D8 E6 F-M8 N6], cc. [1 bianca] [101], 46-48 righe per pagina. Esemplari: University College London; British Library; Manchester University; Cambridge University; Universiteit Leiden; Österreichische Nationalbibliothek Wien; Bibl. Vallicelliana, Roma; Bibl. Riccardiana, Firenze; Bibl. civica Bergamo; Bibl. Città del Vaticano (2); Bibl. Ambrosiana Milano; Bibl. Trivulziana Milano; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli (2); Bibl. Marciana Venezia; Bibl. Comunale Palermo; Bibl. Regionale Palermo; Bibl. Palatina Parma (2); Bibl. comunale Augusta, Perugia; Bibl. Alessandrina Roma; Bibl. Casanatense Roma; Bibl. Accademia dei Lincei e Corsiniana Roma; Bibl. civica Berio Genova; Bibl. Universitaria Bologna; Bibl. Naz. Centrale Firenze (2); IDS Zürich Zentralbibliothek; Österreichische Nationalbibliothek Wien; Bibl. Mazarine Paris; Library of Congress; Georgetown University Library. Bibliografia relativa: Klebs 661.4; Hain 10706; GW M20631; Houzeau-Lancaster 1037; Grassi p. 434;
9 novembre 1489 {carta [60] recto, bianco il verso: Impressum fuit in ciuitate Inclyta Mediolani. Per An//toniu[m] Zarotu[m] Parmensem. Anno salutis christiane// M.cccc.Lxxxyiiii. quinto Idus nouenbris [sic] sub Illu//strissimo Principe Joanne Galeazio Duce Mediolani// Sexto felicissimo. Commento di Stefano Dolcino, in folio, 30 cm, [ ]4 a-h6 i8, cc. [60], 40 righe per pagina, senza segnatura. Esemplari: Niedersächsische Staats und Universitätsbibliothek, Göttingen; Bibl. Com. Passerini Landi, Piacenza; Bibl. Palatina Parma; Bibl. Civica Trivulziana, Milano; Bibl. Naz. Braidense, Milano; Bibl. Civica Ambrosiana, Milano; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli; Bibl. Universitaria Alessandrina, Roma; Bibl. Accademia dei Lincei e Corsiniana, Roma; Bibl. Civica Verona; Bibl. Durazzo Genova; Bibl. Apostolica Vaticana; Bibl. Lonato; Bodleian Library, Oxford; London Astronomical Society; University College London; British Library; Universiteit Leiden; Det Kongelige Bibliotheek, Copenhagen; BNF; Bibl. Mazarine Paris; College of Physicians of Philadelphia; Henry Huntington Art Collections and Botanical Gardens, San Mario, California; Harvard University, Houghton Library. Bibliografia relativa: GW M20626; Klebs 661.5; Hain-Copinger 10705; Houzeau-Lancaster 1037;
[1489-1490] oppure [1498-1500] [Verona, Paulus Fridenperger?] [Venetijs, Bernardinus Venetus de Vitalibus?], in 4°, 21 cm, a-i8 k6, 28 righe per pagina, cc. [78], con l’incipit seguente: Marci Manilii astronomicon liber primus incipit// Armine diuinas artis & conscia fati// […]. Le ultime parole del testo k6 recto (bianco il verso) sono: Marci Manilii astronomicon liber quint[um] & ultim[um] finit. Esemplari: Bibl. Casanatense, Roma; Bibl. Civica Bergamo; Collegiata San Candido; Bibl. Com. Mantova; Bibl. Città del Vaticano; Bibl. Comunale Ferrara; Bibl. Naz. Centr. Vittorio Emanuele III, Napoli; Bibl. Seminario Padova; Bibl. Classense Ravenna; Bibl. Corsiniana Roma; Bibl. Naz. Univ. Torino; Bibl. Comunale Treviso; Bibl. Civica Verona; Bibl. Seminario Vicenza; Bibl. Comunale Augusta Perugia; Bibl. Comnunale Mantova; Bibl. Univ. Leiden (2); Bibl. Nacional de Portugal; BNF; British Library (3); Bodleian Library; Bayerische Staatsbiblithek München; Österreichische Nationalbibliothek Wien; Royal Observatory Edinburgh; Library of Congress; Henry Huntington Art Collections and Botanical Gardens, San Mario, California; San Diego University. Bibliografia relativa: GW M20635; Hain-Copinger 10702; Klebs 661.6; Kenney 112 (ma con data presumibile 1471); Grassi p. 434;
1510, Impraessum Romae, per Magistrum Iacobum Mazochium Ro. Achademiae bibliopolam, in 4°, A-X4, cc. [84]. Esemplare della Sächsische Universitäts und Landesbibliothek, Dresden. Bibliografia relativa: Adams M 359; Houzeau-Lancaster 1037; Riccardi II V 97; Grassi p. 434;
1551, Lugduni [Lyon], apud Ioan. Tornaesium & Gulielmum Gazeium, in 8°, a-l8, pp. 165 [1], cc. [5]. Esemplare della Bibl. Civica Mondovì. Bibliografia relativa: Adams M 360;
1565, Parisiis, ex officina Gabrielis Buon, in clauso Brunello, ad Diui Claudij insigne, in 8°. Esemplare della Harvard University, Houghton Library;
1566, Lugduni, apud Ioan. Tornaesium Typographum Regium, in 8°, a-l8, pp. 165 [1], cc. [5]. Esemplare della Bibl. Giovardiana, Veroli. Bibliografia relativa: Olschki 13427; Houzeau-Lancaster 1037; Graesse IV 364; Grassi p. 434;
1579, Lutetiae [Paris], apud Mamertum Patissonium typographum regium, in officina Roberti Stephani, in 8°, a6 A-I8; a-t8, cc. [6], pp. 136, cc. [4]; pp. 292, cc. [6]. Esemplare della Bibl. Estense Universitaria Modena. Bibliografia relativa: Adams M 361; Houzeau-Lancaster 1037; Olschki 13428 (anche per un’edizione del 1655 di Argentorati, Beckenhoffer, sub 13430); Dorbon 2876; Grassi p. 434;
1590, Heidelberg, in Officina Sanctandreana, in 8°, a8 A-I8; 2A-3D8; a8 B-H8 I4, cc. [8], pp. 136, cc. [4]; pp. 415 [1], cc. [8], pp. 131 [1], cc. [2]. Esemplare della Bibl. Casa Carducci, Bologna. Bibliografia relativa: Adams M 362; Olschki 13429; Grassi p. 434; Zinner n. 3387;
1599-1600, Lugduni Batavorum [Leiden], ex Officina Plantiniana apud Christophorum Raphelengium, Academiae Lugduno-Batauae typographum, in 8°, (-δ4 A-R4; ✳-✳✳4 ✳✳✳2 a-z4 Aa-Sss4,cc. [16] 131 [1], cc. [2]; cc. [10], pp. 510, cc. [1]. Esemplare della University of London. Bibliografia relativa: Adams M 364; Houzeau-Lancaster 1037;
1675, London, printed by Thomas Brooke, in inglese, con il titolo The Sphere of Marcus Manilius, made an English Poem, with Annotation and an Astronomical Appendix by Edward Sherburne Esquire, cc. [9], pp. 68, cc. [1]; 221 [1], cc. [5] [9 di incisioni, di cui [4] doppie]. Contiene la traduzione in inglese del solo primo libro dell’Astronomicon. Esemplare della Henry Huntington Art Collections and Botanical Gardens, San Marino, California. Bibliografia: Riccardi II VII 55; Gardner 769; Grassi p. 433;
1697, London, Printed for Jacob Tonson, in 8°, 19 cm, cc. [2], pp. 68; 48; 47-134; 88, cc. [3, l’indice] [1, gli errata, bianca al verso], per la traduzione in inglese di Thomas Creech [1659-1700], con il titolo The five books of M. Manilius, containing a system of the ancient Astronomy and Astrology; together with the Philosophy of the Stoicks. Done into English verse. With notes [by T. C.]. Frontespizio inciso da M. Burg e 5 incisioni. Prima edizione integrale in inglese. Esemplare della British Library. Bibliografia relativa: Gardner 770.