<<   N. 6442   >>

★ Purbach (o Peuerbach o Peurbach), Georg (von) [1423-1461]. [carta 1 recto] Theoricae Novae Planetarvm. Georgii// Pvrbachii astronomi celebratissimi.// De Sole// […] [Nuremberg] [Johann Muller-Regiomontanus] [1473?].

In folio (30 cm), senza segnatura, cc. [20]. 45 righe al massimo per pagina. 29 incisioni schematiche, 5 delle quali a sfondo nero. Il luogo di stampa e il nome dello stampatore non risultano nel testo, ma sono frutto di attribuzione.

Astronomo e matematico austriaco, ha dato il suo nome a un cratere lunare. Si laureò magna cum laude all’Università di Vienna. Dopo un breve soggiorno in Italia, rientrò a Vienna, dove insegnò lettere e filologia. Fu il maestro di Regiomontanus.

★ La Theorica, come la Sfera di Sacrobosco, non può essere definita vera e propria opera di astrologia: ne fornisco comunque la descrizione (sia qui, sia sub Sacrobosco), perché all’epoca in cui essa fu scritta il confine tra l’astronomia e l’astrologia era spesso confuso e scienza e disciplina si sovrapponevano. Inoltre, le nozioni astronomiche erano comunque la base per i calcoli degli astrologi e la relativa attività interpretativo-predittiva, quest’ultima estranea all’astronomia. Le stesse considerazioni valgono per l’opera di Carlo Calonimo pubblicata a Venezia da Giunta nel 1531 ([in dd5 recto: Venetiis in aedibus Luceantonii Iunte Florentini anno// Domini. M.D.XXXI. Mense Ianuario], in 4°, aa-bb8 cc-dd6, cc. 28, 14 incisioni geometriche nel testo, con il titolo Alpetragi Arabi Pla//netarvm Theorica physici rationi//bus probata, nuperrime latinis litteris manda//ta a Calo calonymos Hebreo// Neapolitano), che ho letto e che, posso dire, non contiene alcun riferimento astrologico.

Editio princeps.

Esemplari: Bayerische Staatsbibliothek München (2); Sächsische Universitäts und Landesbibliothek, Dresden; Staatsbibliothek Berlin; Staatsbibliothek Augsburg; Universitätsbibliothek Leipzig; Universitätsbibliothek Würzburg; Universitätsbibliothek Frankfurt am Main; Stadtbibliothek Nürnberg; BNF; British Library (2); Southampton University; Bodleian Library, Oxford; Edinburgh Observatory; Cambridge University, Trinity College Library; Trinity College Dublin; Kungl. Biblioteket Stockholm; Newberry Library, Chicago; Art Museum Baltimore; Morgan Library New York; Yale University, Medical School; Henry Huntington Library Art Collections and Botanical Gardens, San Marino, California.

Bibliografia: Houzeau-Lancaster 2252; GW 36634; Hain-Copinger 13595; Klebs 752.1.

Altre edizioni (tra le numerosissime, e limitatamente a quelle del XVI secolo):

10 agosto 1495, In Venetia, per Simon Bevilaqua, in 4°, cc. [84], a 2 colonne, in carattere semigotico, con incisioni in legno, con il commento di Giambattista Capuano di Manfredonia. Esemplari: British Library; Bibl. Nacional de Madrid. Bibliografia relativa: Riccardi I 1 238;

23 ottobre 1499, Venetiis, per Simonem Papiensem dictum Biuilaquam: vedi la scheda n. 6980;

★ 1508 [In c8 verso: Pisauri [Pesaro] impressum per Hyeronimum// Soncinum/ Imperante Faustissimo// Ioanne Sfortia Calend. April.// M.CCCCCviii [1 aprile 1508], con il commento di Camillo Leonardi Pisaurensis, in 4°, 29 cm, cc. [20], a-b6 c8, 12 grandi xilografie geometriche, di forma circolare, nel testo, con il titolo Tehorice [sic] planetarvm nvper aeditae cvm declara//tionibvs, additionibvs ac figvris peroptime// sicnatis [sic] qvae sine aliqvo comento// intelligi possvnt. Errata in c8 verso. Dedica di Gerolamo Soncino a Giovanni Sforza datata al verso del titolo Ex Ancona idibus Augusti Anno salutis M.D.VI. Esemplari, tra gli altri: Bibl. Com. Archiginnasio, Bologna; Bibl. Naz. Centrale Vittorio Emanuele II, Roma;

1509, Basilea. Fonti relative: Zinner n. 918; Houzeau-Lancaster 2352 e Thorndike V p. 179;

★ 12 agosto 1518 [in n5 verso: Impressum Viennae Pannoniae, per Johanne[m]// Singrienium Expensis uero Lvcae// Alantsae bibliop. Vienneñ. An//no Domini. M.D.XVIII.// pridie Idus Augusti], in 4°, 20 cm, a-b6 c4 d-e6 f4 g-n6, cc. [74], con il titolo Opusculu[m] de Sphaera clarissimi// philosophi Ioannis de Sacro busto.// Theoricae planetaru[m] excellentissi//mi Astronomi Georgii Purbachii Magistri// Viennensis, quo Ioannes de Monte// regio olim usus est praeceptore.// Figvrae item summa diligentia suis ubiq[ue] locis// appositae, ex quibus perfacile autoris sen//sus utrobiq[ue] intelligi porest) [sic]. In a3 recto bella incisione a piena pagina della Terra circondata dallo Zodiaco e retta da un putto, ripetuta in a6 verso; in a4 recto e a5 recto incisioni di astrolabi, a piena pagina; Capilettera xilografici. Numerose altre incisioni nel testo, in prevalenza geometriche. Marca in n6 recto (bianca al verso) di Lucas Atlantse. Esemplare della Bibl. Universitaria Bologna. Bibliografia relativa: Houzeau-Lancaster 2252;

1525, Parisijs, apud Reginaldum Caldarium [Regnault Chaudière], industria Petri Vidouaei, in 4°, a-i4, cc. 44. Esemplare della Bibl. Universidad de Valencia. Bibliografia relativa: Brunet II 1260; CATAF; Houzeau-Lancaster 2252;

14 marzo 1528 [In fine, a p. 79: Impressum Ingolstadij in aedibus Apianis// pridie Idus Martij. Anno 1528], in 8°, 15 cm, A-E8, pp. 79 [1 bianca], con il titolo Novae The//oricae planetarvm Georgii/ Peurbachij Astronomi celeberrimi: Temporis importuni//tate & hominum iniuria locis compluribus conspurcatae,// à Petro Apiano Mathematicae Ordinario in//golstadiano iam ad omnem ueritatem redactae,// & eruditis figuris illustratae. Esemplare della Bayerische Staatsbibliothek München. Bibliografia relativa: Adams P 2272A; Grassi p. 533; Zinner n. 1364;

1534, impressum Venetiis, per Melchiorem Sessam, in 8°, A-E8, cc. 40, con il titolo Nouae theoricae planetarum Georgii Peurbachii astronomi celeberrimi: temporis importunitate & hominum iniuria locis compluribus conspurcatae, à Petro Apiano mathematicae rei ordinario Ingolsladiano [sic] iam ad omnem veritatem redactae, & eruditis figuris illustratae. Esemplare della Bibl. Universitaria Bologna. Bibliografia relativa: Adams P 2273; Houzeau-Lancaster 2252;

1535 [in fine: Impressum Vitebergae.// Per Iosephum Klug.// M.D.XXXV], in 12°, 14 cm, A-I8, cc. 71 [1 bianca], con il titolo Theoricae// novae planetarvm.// Georgi Purbachii Germani// Cum prefationis Philippi Me//lanthonis. Esemplare della Bayerische Staatsbibliothek München. Bibliografia relativa: Zinner n. 1602;

marzo 1537, Venetijs, per Ioan. Anto. de Nicolinis de Sabio, sumptu & requisitione d. Melchioris Sessae, 1537 mensis Martij, in 8°, A-E8, cc. 40. Esemplare della Bibl. mun. Louis Nucéra, Nice, nonché della Bibl. Marucelliana, Firenze. Bibliografia relativa: Adams P 2274; Kenney 139; Grassi pp. 533-534;

1542, Wittenberg, J. Lufft, in 8°, 16 cm, A-Z8 a-g8, cc. [240] [3 ripiegate], con prefazione di Melanchton. Esemplare dell’Observatoire de Paris. Bibliografia relativa: Kenney 139; Thorndike V p. 380; Grassi p. 534;

1543, Parisiis,// Apud Christianum Wechelum sub Scuto Basiliensiis// uico Iacobaeo: & sub Pegaso in uico Bellouacensi.// An. M.D.XLIII, in 8°, 16.5 cm, A-B8 C4 D-H8 I4, pp. 127 [1], cc. [2 ripiegate], con il titolo Theori//cae Novae Plane//tarvm Georgii Pvr//bachij foeliciter incipiunt.// Figvra Novem Sphaera//rum & elementorum ordinem designans. Numerose xilografie nel testo. Esemplare della Glasgow University. Bibliografia relativa: Adams P 2275; Kenney 140; CATAF; Houzeau-Lancaster 2252; Grassi p. 534;

1545 [In fine: Venetiis, per Ioan. Anto. & Petrum fratres de Nicolinis Sabiensis, sumptu & requisitione d. Melchioris Sessae], in 8°, A-E8, cc. [40], incisione al frontespizio raffigurante un gatto con topo in bocca. Esemplare della Bibl. Universitaria Bologna. Bibliografia relativa: Grassi p. 534;

1550, Parisiis, apud Christianum Wechelum, in 8°, 15 cm, A-B8 C4 D-H8 I4, pp. 127 [1], cc. [2] ripiegate fuori testo. Numerose xilografie nel testo. Esemplare della Sheffield University. Bibliografia relativa: Grassi p. 534; CATAF;

1551 [In fine: Venetijs, per Petrum de Nicolinis Sabiensis, sumptu & requisitione Melchioris Sessae], in 8°, A-E8, cc. [40]. Esemplare della Bibl. del Museo nazionale della scienza e della tecnologia Leonardo da Vinci, Milano. Bibliografia relativa: Grassi p. 534;

1553, Vitebergae// Excudebat Johannes Lufft// Anno M.D.LIII, in 8°, 16 cm, cc. [8] 252, 2 volvelles e 2 folding diagrams, con il titolo Theoricae// novae planetarvm// Georgii Pvrbachi Germani// ab Erasmo Reinholdo Salueldensi// pluribus figuris auctae, & illustratae// scholijs, quibus studiosi praeparen//tur ac inuitentur ad lectio//nem ipsius Ptolemaei.// Recens aeditae & auctae nouis scholijs// in Theoria Solis ab ipso autore.// Inserta item methodica tractatio// de illuminatione Lunae. Esemplare della Aberdeen University. Bibliografia relativa: Adams P 2276; Grassi p. 535; CATAF; Zinner n. 2072;

1556, Parisiis, apud Carolum Perier in vico Bellouaco sub Bellerophonte, in 8°, 16.5 cm, cc. [8] 16 [i.e. 14] [12] 17-176 [i.e. 170], 4 tavole ripiegate fuori testo, con il titolo dell’edizione di Lufft del 1553. Esemplare dell’Observatoire de Paris. Bibliografia relativa: Grassi p. 535; CATAF;

1557, Parisiis, apud Carolum Perier in vico Bellouaco sub Bellerophonte, in 8°, 16.5 cm, cc. 16 [6] 17-176, 3 tavole fuori testo, 2 delle quali ripiegate. Esemplare dell’Observatoire de Paris. Bibliografia relativa: Adams P 2277; Grassi p. 535;

1562, Venetijs, apud Franciscum Rampazetum, in 8°, 16 cm, A-E8, cc. [40], con il titolo Nouae theoricae planetarum Georgii Peurbachij astronomi celeberrimi: temporis importunitate & hominum iniuria locis compluribus conspurcatae, à Petro Apiano [...] iam ad omnem ueritatem redactae, & eruditis figuris illustratae. Esemplare della Bibl. civica, Fossano. Bibliografia relativa: Grassi p. 535;

1566, In Venetia, appresso Giouan Battista, Marchiò Sessa, & fratelli, in 8°, ✳8 A-G8 H4, cc. [8] 59 [1], con il titolo Le nuove teoriche de i pianeti di Georgio Peurbachio astronomo famosissimo [...] ridotte ad ogni termine di verità, et illustrate di dotte figure da Pietro Apiano [...] hora in questa lingua tradotte da Oratio Toscanella della famiglia del maestro Luca fiorentino; et accresciute dallo stesso di belle annotationi. Vedi sub Toscanella (scheda n. 8126) la descrizione analitica dell’opera. Bibliografia relativa: Grassi p. 535;

1569, Basileae, Ex Officina Henricpetrina, in 8°, 17 cm, α8 A-Q⁸ R⁴ a⁸ A-Cc⁸ Dd⁴, cc. [8], pp. 262, cc. [9], pp. 429 [1], cc. [1] [1 bianca] [12 ripiegate]. Bianchi i verso della prima carta e della penultima carta. Esemplare dell’Observatoire de Paris. Bibliografia relativa: Rosenthal 3502; Dorbon 3822; Grassi p. 536; Zinner n. 2496;

1573, Basileae, Ex Officina Henricpetrina, in 8°, 16 cm, cc. [8], pp. 226 (i.e. 262), 3 tavole ripiegate fuori testo. Esemplare dell’Université de Strasbourg. Gli esemplari dell’Observatoire de Paris e della BNF hanno però la seguente paginazione: cc. [8], pp. 226 (i.e. 262), cc. [1] [8], pp. 430, cc. [1]. Bibliografia relativa: Grassi p. 536; Zinner n. 2642;

1581, Coloniae Agrippinae [Köln], apud Haeredes Arnoldi Birckmanni, Anno M.D.LXXXI, in 8°, A-R8, cc. [8], pp. 256, cc. [2 ripiegate dopo le pp. 141 e 196]. R8 è bianca. Esemplare della University of Minnesota, Minneapolis. Bibliografia relativa: Riccardi I 2 142; Grassi p. 536; Zinner n. 3458;

1596, Basileae, per Sebastianum Henricpetri, 16 cm., in 8°, in due parti, cc. [23] [1 bianca], pp. 423, cc. [4 con incisioni xilografiche] [5 ripiegate]. Esemplare della Bibl. Nacional Madrid. Bibliografia relativa: Grassi p. 536; Zinner n. 3675.

★ Non ha contenuto astrologico (ma ne parlo per completezza) l’opera di Purbach Quadratu[m] geometricu[m] prae//clarissimi Mathematici// Georgij Purbachij, [In fine: Impressum// Nuremberge per Ioannem Stuchs. Anno domini.// M.cccc.xvi. xvii. die Mensis Iunii. (17 giugno 1516)]. Esemplari: Bibl. Capitular y Colombina, Sevilla; Bibl. Nacional de Madrid; Universitätsbibliothek Basel; Staatsbibliothek Berlin; BNF; Université Louis Pasteur, Strasbourg; Christ Church Library, Oxford; Bayerische Staatsbibliothek München; Niedersächsische Staats und Universitätsbibliothek, Göttingen; Harvard University, Houghton Library; New York Public Library Research; Columbia University, New York; University of Michigan; University of Wisconsin, Madison; Adler Planetarium, Chicago. Bibliografia: Adams P 2270; Brunet IV 978; Graesse V 510; Zinner n. 1059.