★ Cardano, Gerolamo [1501-1576]. H. Cardani medici Mediolanensis Metoposcopia libris tredecim, et octingentis faciei humanae eiconibus complexa: cui accessit Melampodis De naeuis corporis tractatus, Graecè & Latinè nunc primùm editus: Interprete Claudio Marino Lavrenderio, Doctore Medico Parisiensi. Lutetiae Parisiorum [Paris], apud Thomam Iolly Librarium Iuratum, viâ Iacobaeâ, sub Signo Scuti Hollandici. M.DC.LVIII (1658). Cvm Privilegio Regis Christianissimi. [Al recto dell’ultima carta: Acheuè d’imprimer pour la premiere fois, le dernier May mil six cens cinquante-sept.]
In folio (33 cm), [ ]1 ✳1 [ ]2 ã4 A-Z4 Aa-Dd4 Ee2 Ff4,cc. [4], pp. viii 225 [1], cc. [1]. I verso della prima e dell’ultima carta sono bianchi. Xilografia al frontespizio (un animale mitologico in cornice architettonica). 800 incisioni nel testo di volti umani (metoposcopici), 3 delle quali a piena pagina. L’opera di Melampo è in greco. Capilettera xilografici. Dedica a Nicolas Fouquet di Thomas Jolly datata al verso della quarta carta Lutetiae Parisiorum 15. Non. Aug. 1657 (5 agosto 1657).
Per le note biografiche su Cardano vedi la scheda n. 1417.
Quest’opera fu scritta da Gerolamo Cardano nel 1545, ma quella oggetto di questa scheda è la sua prima edizione a stampa, come avverte Laurendière nelle carte preliminari. Non è vero quindi, come talora ho letto in qualche scheda di librai, che l’opera di Cardano sia stata concettualmente anticipata dalla Metoposcopia di Samuel Fuchs, pubblicata nel 1615 (vedi la scheda n. 2781 bis): è invece possibile che Fuchs abbia visto manoscritti del lavoro di Cardano.
Quanto al contenuto, così egli lo descrive nel suo De Liber Propriis (vedi la scheda n. 1414): “Anno verò intermissionis libros de Iudiciis astrorum auxi, scripsiq[ue] alios xiij libros Metoposcopiae, cuius operis initiū est, Corporis totius significationes ex totius etiam habitu dignoscuntur: magnitudo foliorum clxxx. In primo igitur libro agitur de physiognomia: in secūdo, de significatis genera liter omnium linearum: in sequentibus septem libris, De significatione linearum iuxta planetarum loca, à Saturno incipiendo, & ad Lunam descendēdo per ordinem: in decimo, de lineis plura loca possidētibus: in vndecimo, de linearum mixtione, tum de lineis genuum, brachij, vmbilici, pedum: in duodecimo, de lineis in frõte mulierum: in tertiodecimo de naeuis & signis aliis. Fuit hoc opus totum nostrae inuentionis, praeter primu librum, obseruationes tamen ab aliis sumptae, & congruentes. Docent autem solo aspectu hominum vitam, naturã, mores, fortunamq[ue] agnoscere libri hi. Nec quisquã alius quòd id faciat, animaduerrere potest. Nam linea ac signa illa non in manibus, sed fronte, quae omnibus patet, obseruantur. Non paruum est omino opus, cū vniuersam artem amplectatur, atque eõ maius, quõd ferme octigentis figuris illustretur”. Nella realtà, l’opera ha poco di astrologico, sintetizzabile nel richiamo del rapporto tra linee e Pianeti e pressoché l’intero testo è occupato dalle incisioni, sotto ciascuna delle quali figura un commento dell’Autore relativo alle conseguenze che le linee della fronte comportano quanto alle caratteristiche delle persone e al loro destino. Il xiii e ultimo libro è dedicato al significato dei nei facciali, tema diffusamente trattato, tra gli altri, da Lodovico Settala (vedi la scheda n. 7428). I volti delle persone sono divisi in parti corrispondenti ai Segni dello Zodiaco.
Esemplari (non esaustivamente): Bibl. Naz. Braidense, Milano; Bibl. Trivulziana, Archivio storico, Milano; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli; Bibl. della Societa' napoletana di storia patria, Napoli; Bibl. Naz. Centr. Vittorio Emanuele II, Roma; Bibl. Universitaria Alessandrina, Roma; Bibl. Apice, Archivi della parola, dell'immagine e della comunicazione editoriale, Univ. degli studi, Milano; Bibl. Mun.d’étude et du Patrimoine, Toulouse (2); Bibl. Mun. Rouen; Bibl. Mun. d’étude et d’information, Grenoble; Muséum d’histoire naturelle, Paris; Magdalen College Old Library, Oxford; Edinburgh Library; British Library; Wellcome Library; Glasgow University; Manchester University; Universitätsbibliothek Basel; Staatsbibliothek Berlin; Niedersächsische Staats und Universitätsbibliothek, Göttingen; Stadtbibliothek Braunschweig; Franckesche Stiftungen Bibliothek Halle/Saale; Landesbibliothek Oldenburg; Herzogin Anna Amalia Bibliothek, Weimar; Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel; Bayerische Staatsbibliothek München; Bibliothek der Ludwig Maximilian, Universität München; Universitätsbibliothek Erlangen Nürnberg Hauptbibliothek; Universitäts und Landesbibliothek Münster; Universitätsbibliothek Leipzig; Universitätsbibliothek Tübingen; Kungl. Biblioteket Stockholm; Duke University, North Carolina; The National Library of Medicine of the USA; Yale University; Yale University Medical Library; University of Michigan Library; Cornell University, New York; Harvard University; Princeton University; UCLA Library, Los Angeles; University of Chicago; University of Oklahoma; University of Pennsylvania Libraries; University of Washington Library; Johns Hopkins University, Baltimore; Frick Art Reference Library, New York; National Gallery of Art, Washington; University of Washington, Seattle.
Bibliografia: Bibl. Magica 274; Brunet I 1574; Graesse II pp. 45-46; Cicognara 2431.
Edizione coeva, in francese: A Paris, chez Thomas Jolly libraire jure rue S. Iacques au coin de la rue de la Parcheminerie aux armes de Hollande, con titolo La metoposcopie. Comprise en treize liures, et huit cens figures de la face humaine: a laquelle a este adjouste, le traicte des marques naturelles du corps, par Melampus, antien autheur grec. Le tout traduit en francois par le sieur C. M. de Laurendiere, in folio (33 cm), ✳4 a4 A-Z4 Aa-Dd4 Ee2 Ff4, cc. [4], pp. viii 225 [1], cc. [1]. Esemplari (non esaustivamente): Bibl. Trivulziana, Archivio Storico, Milano; Bibl. Polo di medicina legale, anatomia patologica e storia della medicina, Univ. Padova; Bibliothèque municipale d'études et de conservation, Besançon; Bibl. Méjanes, Aix en Provence; Universidad de Salamanca; Universidad de Navarra; Victoria & Albert Museum Libraries, London; Cambridge University; Universitatsbibliothek Kassel; Staatsbibliothek Berlin; Niedersächsische Staats und Universitätsbibliothek, Göttingen; Universitätsbibliothek Bochum; Universitätsbibliothek Leipzig; Bibliothek der Ludwig-Maximilians-Universität München; Bibl. de Genève; Universitätsbibliothek Basel; Duke University, North Carolina; University of Pittsburgh. Bibliografia relativa: Olschki 13190; Brunet I 1573; Graesse II p. 46; Caillet I 2019 (“fort rare”); Dorbon 622 (“rarissime”).
L’Opera Omnia di Gerolamo Cardano è stata pubblicata nel 1663 (la cui descrizione è nella scheda n. 1413). E' inoltre accuratamente descritta in Riccardi I 256-260.