<<   N. 148   >>

★ Alchabitius (Abd Al Aziz Ibn Uthman al’ Qabisi) [805-886]. Libellvs Ysagogicvs Abdilazi. Idest Servi Glo//riosi Dei: Qvi Dicitvr Alchabitivs Ad Magiste//rvm Ivdiciorvm Astrorvm Interpretatvs A Io//anne Hispalensi Scriptvmqve In Evndem A Io//hanne Saxonie Editvm Vtili Serie Connexvm// Incipivnt. [Al verso dell’ultima carta: Finitur scriptum super alchabitiū ordinatū p. Iohānē de saxonia in uilla pa//risiensis anno 1331. Correctū per artiū & medicinae doctore dominū Bartholo//meū de altē & nusia. Impressum Uenetiis, p. Iohānē & Gregoriū deforliuio fra//tres āno salutis. Mcccclxxxxi. in die. xxvi. Iulii (26 luglio 1491)].

In 8° (20.2 cm), aa-bb8 cc10 A-G8, cc. [82]. 36-37 righe per pagina. 2 diagrammi astrologici incisi in legno in aa7 recto e D6 recto; globi incisi in legno in aa1 verso e aa4 recto. Traduzione dall’arabo e ampio commento di Giovanni di Sassonia [1312 -1353], nelle ultime 56 carte. Il recto della prima carta è bianco.

Quarta (?) edizione.

E’, con quella descritta nella scheda successiva, la sola opera pubblicata di Alchabitius, tradotta dall’arabo in latino da Giovanni di Sassonia nel XII Secolo. L’opera ebbe grande diffusione in Europa, come si ricava dall’elevato numero di edizioni. Alchabitius può considerarsi autorevole commentatore di Tolomeo ed elaborò un sistema di domificazione delle Case zodiacali che fu utilizzato fino al XVII Secolo, contrapponendosi a quelli di Regiomontano e Campano. Il Libellus fu utilizzato da Nabod per la sua Enarratio Elementorum Astrologiae (vedi la scheda n. 5437). Il Libellus ha carattere squisitamente tecnico e affronta tutti i temi tipicamente astrologici. Il Libellus occupa le prime 26 carte; dalla carta 27 alla fine il commento di Giovanni di Sassonia, che è in realtà, se non altro per dimensioni, un altro trattato di astrologia.

Esemplari: Bibl. consorziale Viterbo; Bibl. Com. Treviso; Bibl. Civica Bertoliana, Vicenza; Bibl. Museo Correr Venezia; Bibl. Civica Fermo; Bibl. Civica Verona; Bibl. Com. Lonato; Bibl. Com. Como; Bibl. Apostolica Vaticana; Bibl. Malatestiana Cesena; Bibl. Universitaria Bologna; Bibl. Bombace Palermo; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli (2); Bibl. Universitaria Padova; Bibl. Ambrosiana Milano; Bibl. Naz. Braidense Milano; BNF; British Library; London Astronomical Society; Thüringer Universitäts und Landesbibliothek, Jena; Niedersächsische Staats und Universitätsbibliothek, Göttingen; Thüringer Universitäts und Landesbibliothek, Jena; Universitätsbibliothek Freiburg; Universitäts und Forschungsbibliothek Erfurt; Bayerische Staatsbibliothek München; Reformationsgesch. Museum Bibliothek, Lutherstadt, Lutherhalle Wittenberg; Universitätsbibliothek Leipzig; Sächsische Landesbibliothek Staats und Universitätsbibliothek, Dresden; Universitätsbibliothek Klagenfurt; Staatsbibliothek Berlin; Universitätsbibliothek Uppsala; Österreichische Nationalbibliothek Wien; Universitätsbibliothek Graz; Bibl. Publica del Estado, Palma de Mallorca; Bibl. Nacional Madrid; Bibl. Real Monasterio, San Lorenzo de El Escorial; Bibl. Nacional de Portugal; Russian State Library; National Library of the Medicine of the USA; Newberry Library, Chicago; Dallas Public Library; Smithsonian Institution, Washington; San Marino Library, California; UCLA Library, Los Angeles; College of Physicians of Philadelphia; Dibner Library Washington; Henry Huntington Library Art Collections and Botanical Gardens, San Marino, California.

Bibliografia: GW 845; Klebs 41.4; Hain 618; Gardner 10; Brunet I 147; Graesse I 61; Rosenthal 3359; Houzeau-Lancaster 3847; Thorndike III p. 263; Faggin p. 17; Riccardi II I 60 (sub Moreti); Grassi p. 10; Danesi-Maschietto A 28.

★ Editio princeps (?): [1473] [Bologna? Modena? Mantova?], Johannes Vurster, a-d10, cc. [40], 30 righe per pagina con il seguente titolo, ricavato dal recto della seconda carta: Introdvctorivm Alchabitii// Arabici. Ad. Scientiam. Ivdicia//lem Astronomiae. E in fine: Emendatvm per eximium artivm// et Medicinae Doctorem D.M.// Matheum Moretvm De Brixia// Bononiae Legentem Anno Do//mini MCCCLXXIII// Finis. Traduzione dall’arabo di Johannes Hispalensis. Esemplari: Universitätbibliothek Leipzig; Stadtbibliothek Nürnberg; Universitätbibliothek Tübingen; Universitätbibliothek Freiburg; Forschungsbibliothek Gotha; Staats und Universitätbibliothek Göttingen; Bayerische Staatsbibliothek München; British Library; Bibl. Naz. Vittorio Emanuele III, Napoli; Bibl. Com. Archiginnasio, Bologna. Bibliografia relativa: Riccardi I 2 185 (sub Moreti); Hain 615; GW 842.

Tuttavia Houzeau-Lancaster 3847 cita un’edizione di Lugduni [Lyon], senza data, che considera verosimilmente anteriore, stampata da Guillhelmus Huyon, che non ho altrove individuato, salvo non si tratti, come penso, dell’opera con il titolo Astronomiae iudiciariae principia tractans cum Johannis Saxoniae commentario che ho schedato sub Turrel (vedi la scheda n. 8225).

Altre edizioni:

16 gennaio 1482, Venetijs, Erhardus ratdolt Augustensis eunde[m] p[er]polite emendatissimu[m]q[ue] imp[re]ssit, Xvij. Calen[das]. Febr[uarij]. Anno Salut[is] M:cccclxxxij, in 8°, a-d8, cc. [32], 20 cm, 30-32 righe per pagina. Esemplari: Alexander Turnbull Library, New Zealand; British Library (2); Astronomical Society Library, London; Glasgow University; Edinburgh Observatory; Cambridge University; Universitäts und Forschungsbibliothek Erfurt; Universitätsbibliothek Tübingen; Museo Naval, Madrid; Bibl. Nacional Madrid; Bibl. de Cataluña, Barcelona; BNF; Bibl. Interuniversitaire Sainte Geneviève, Paris; Bibl. Apostolica Vaticana; Bibl. Universitaria Bologna; Bibl. Seminario Vescovile Pistoia; Bibl. Naz. Braidense, Milano; Bibl. Ambrosiana Milano; Bibl. Statale Cremona; Bibl. Naz. Centrale Firenze; Bibl. Corsiniana Roma; Henry Huntington Library Art Collections and Botanical Gardens, San Marino, California; Library of Congress (2); The National Library of Medecine of the USA. Bibliografia relativa: Riccardi II I 60 (sub Moreti); GW 843; Hain-Copinger 616;

4 novembre 1485, Impressum arte ac diligentia Erhardi Rat//dolt de Augusta Imperante Iohanne Mocenico Ve//netiarum duce Anno salutifere incarnationis 1485// Uenetijs, in 8°, 29 cm, aa-ll8 mm10, cc. [98], 33 righe per pagina. Iniziali xilografiche, diagrammi e tavole nel testo, con il titolo Libellvs ysagogicvs Abdilazi id est ser//vi gloriosi dei qvi dicitvr Alchabitivs// ad magisterivm ivdiciorum astrorvm// interpretatvs a Joanne Hispalensi scri//ptvmque in evndem a Iohanne Saxonie// editvm vtili serie connexum incipivnt. Frontespizio inciso: un globo con i tropici e i Circoli Polari; 3 xilografie nel testo). Esemplari (non esaustivamente): Bodleian Library, Oxford (2); British Library (2); Victoria & Albert Museum London; Cambridge University; Lambeth Palace Library, London; Wellcome Library; Bibl. Riccardiana, Firenze; Bibl. Com. Alba; Bibl. Palatina Parma; Bibl. Museo Correr Venezia; Bibl. Naz. Marciana, Venezia; Bibl. Statale Cremona; Bibl. Apostolica Vaticana; Bibl. Universitaria Genova; Bibl. Naz. Centrale Firenze (2); Bibl. Ambrosiana Milano; Bibl. Naz. Braidense, Milano (esemplare incompleto); Bibl. Antoniana Padova; Bibl. Bombace Palermo; Bibl. Gambalunga Rimini; Bibl. Casanatense Roma; Bibl. Corsiniana Roma; Bibl. Observatoire de Paris; BNF (2); Bibl. Mazarine Paris; Bibl. Nat. Univ., Strasbourg; National Art Library Victoria & Albert Museum, London; Lambeth Palace Library, London; Universitäts und Forschungsbibliothek Erfurt; Stadtbibliothek Nürnberg; Württembergische Landesbibliothek Stuttgart; Universitätbibliothek Jena; Niedersächsische Staats und Universitätsbibliothek Göttingen; Thüringen Universitäts und Landesbibliothek Jena; Österreichische Nationalbibliothek Wien; Harvard University, Houghton Library; New York Public Library Research; UCLA Library; Brigham Young University, Utah; San Marino Library, California; Cleveland Public Library; The National Library of Medicine of the USA; New York Academy of Medicine; Smithsonian Institution, Washington; Henry Huntington Library Art Collections and Botanical Gardens, San Marino, California; Library of Congress; University of Iowa; University of Pittsburgh; Williams College, Massachusetts; Yale University; National Library Cape Town. Bibliografia relativa: Riccardi II I 60 (sub Moreti); Olschki 13074; Rosenthal 3358; Klebs 41.3; Houzeau-Lancaster 3487; Hain 617; Copinger 225; GW 844;

18 febbraio 1502 [al colophon: Impressum Venetiis per Joannem et Gregorium de Gregoriis fratres, 1502 die xviij februarij], in 8°, a-h8 i10, cc. [74], con il titolo Libellus isagogicus, interpretatus a Joanne Hispalensi, scriptumque in eumdem a Joanne de Saxonia, correctum per Bartholomeum de Alten. Esemplare della Bibl. Mazarine, Paris. Bibliografia relativa: Grassi p. 10;

10 agosto 1503, Impressum Venetiis per Ioannem et Gregorium De Gregoriis fratres, in 4°, a-i8, cc. [71] [1 bianca], frontespizio con incisione della Sfera armillare, con il titolo Libellus isagogicus [...] ad magisteriu[m] iudiciariu[m] astrorum interpretatus a Joanne Hispalensi [...]; a Joanne Saxonie editum vtili ferie connexum; correctu[m] p[er] Bartholomeu[m] de Altem & Nusia. Esemplare della Wellcome Library. Esemplari in Spagna: Bibl. Universidad de Valencia; Bibl. Palacio Real, Madrid; Bibl. Capitular y Colombina, Sevilla; Bibl. de Cataluña, Barcelona. Bibliografia relativa: Adams A 20;

1505, Venezia. Fonti: Riccardi II I 60 (sub Moreti), Brunet I 147; senza altra indicazione se non la data di stampa: ma si tratta certamente di un errore;

21 gennaio 1512, Venetijs, Sessa, 22 cm, in 4°, a-i8, cc. 71 [1 bianca?], con il titolo Alchabitius Libellus isagogicus abdilazi idest servi gloriosi dei. interpretatus a Joanne Hispalensi [...], a Joanne saxonie editum cum commento. Esemplare della Herzog August Bibliothek, Wolfenbüttel. Bibliografia relativa: Adams A 21;

[1520?] [al colophon: In inclyta vrbe Lugd. [Lyon] opera M. Guilhelmi Huyon calcographi. Impensis vero honesti viri Bartholomei trot bibliopole], in 8°, a-k8, cc. LXXIX [LXXX bianca], con il titolo Alkabitius Astronomie iudiciarie principia tracta[n]s cu[m] Joannis saxonij co[m]me[n]tario ordine textus nuperrime disti[n]cto. Additis annotatio[n]ibus et in margine & in textu atq[ue] glossa per magistrum Petru[m] turrellum Astrophilu[m] diuion[is]. gymnasij rectorem. Con il commento di Pierre Turrel. Esemplare della British Library (vedi la descrizione sub Turrel, scheda n. 8225);

18 giugno 1521, Venezia, Sessa: descritta nella scheda successiva;

1521, Venezia, Liechtenstein (vedi la scheda successiva);

luglio 1521, Parisiis vaenundantur a Simone Colinaeo apud scholas decretorum [al colophon: excudebat Parisiis Simon Colinaeus altera die Julii 1521], in 4°, a-i8 m6, cc. 94, con il titolo Alcabitii ad magisterium iudiciorum astrorum Isagoge: Commentario Ioannis Saxonij declarata. Esemplare della Bibl. Civica Cuneo (vedi anche la scheda seguente). Bibliografia relativa: Grassi p. 10;

[tra il 1519 e il 1523], Lugduni [Lyon], Trot, cui è unito il Tractatulus de cognoscendis infirmitatibus di P. Turrel, infra descritto in un’edizione senza data. Esemplari della British Library.

La prima traduzione in francese è di Oronce Finè, nel 1551 (vedi sub Finé, Les Canons, scheda n. 2610).